ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି ଓ ପରମ୍ପରାରେ ବ୍ରତ ଏବଂ ଓଷା ଗୁଡ଼ିକର ଏକ ବିଶେଷ ସ୍ଥାନ ରହିଛି। ଏଗୁଡ଼ିକ କେବଳ ପୂଜାପାଠରେ ସୀମିତ ନ ରହି, ଆମ ଜୀବନଶୈଳୀ, ସାମାଜିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ଏବଂ ନୈତିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧକୁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରତିଫଳିତ କରନ୍ତି। ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ, ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତ ବା ସାବିତ୍ରୀ ଅମାବାସ୍ୟା ଓଡ଼ିଆ ନାରୀମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ଅତ୍ୟନ୍ତ ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ପବିତ୍ର ବ୍ରତ। ପ୍ରତିବର୍ଷ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ମାସର ଅମାବାସ୍ୟା ତିଥିରେ ଏହି ବ୍ରତ ପାଳନ କରାଯାଏ, ଯେଉଁଥିରେ ସଧବା ନାରୀମାନେ ନିଜ ପତିଙ୍କର ଦୀର୍ଘାୟୁ, ସୁସ୍ଥ ଜୀବନ ଏବଂ ମଙ୍ଗଳ କାମନା କରି ଏହି କଠୋର ବ୍ରତ ପାଳନ କରନ୍ତି। ଏହା କେବଳ ଏକ ପୂଜା ନୁହେଁ, ବରଂ ଏହା ନାରୀର ଅସୀମ ପ୍ରେମ, ତ୍ୟାଗ, ସମର୍ପଣ, ଦୃଢ଼ ସଂକଳ୍ପ ଏବଂ ନିଷ୍ଠାର ପ୍ରତୀକ।
ପୌରାଣିକ ପୃଷ୍ଠଭୂମି ଓ କାହାଣୀ:
ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତର ମୂଳ କାହାଣୀ ମହାଭାରତର ବନପର୍ବରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି। ମଦ୍ର ଦେଶର ରାଜା ଅଶ୍ୱପତି ନିଃସନ୍ତାନ ଥିଲେ। ସନ୍ତାନ ପ୍ରାପ୍ତି ପାଇଁ ସେ ଦେବୀ ସାବିତ୍ରୀଙ୍କୁ କଠୋର ତପସ୍ୟା କଲେ। ଦେବୀ ପ୍ରସନ୍ନ ହୋଇ ତାଙ୍କୁ ଏକ କନ୍ୟା ସନ୍ତାନର ବରଦାନ ଦେଲେ। ଦେବୀଙ୍କ ନାମ ଅନୁସାରେ କନ୍ୟାର ନାମ ରଖାଗଲା ସାବିତ୍ରୀ। ସାବିତ୍ରୀ ରୂପ, ଗୁଣ ଓ ଜ୍ଞାନରେ ଅତୁଳନୀୟା ଥିଲେ। ଯୁବତୀ ହେବା ପରେ ରାଜା ଅଶ୍ୱପତି ତାଙ୍କୁ ନିଜ ପସନ୍ଦର ବର ବାଛିବାକୁ କହିଲେ।
ସାବିତ୍ରୀ ଭ୍ରମଣ କରୁ କରୁ ଶାଲ୍ୱ ଦେଶର ପୂର୍ବତନ ରାଜା ଦ୍ୟୁମତସେନଙ୍କ ପୁତ୍ର ସତ୍ୟବାନଙ୍କୁ ଦେଖିଲେ। ଦ୍ୟୁମତସେନ ଅନ୍ଧ ହୋଇଯିବା ପରେ ଶତ୍ରୁମାନେ ତାଙ୍କ ରାଜ୍ୟ ଅପହରଣ କରିନେଇଥିଲେ, ତେଣୁ ସେ ପରିବାର ସହ ବଣରେ ଆଶ୍ରମ ଜୀବନ ବିତାଉଥିଲେ। ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ସରଳତା, ତେଜସ୍ୱିତା ଓ ପିତୃଭକ୍ତିରେ ମୁଗ୍ଧ ହୋଇ ସାବିତ୍ରୀ ତାଙ୍କୁ ପତି ରୂପେ ବରଣ କଲେ।
ଯେତେବେଳେ ସାବିତ୍ରୀ ନିଜ ନିଷ୍ପତ୍ତି ବିଷୟରେ ଦେବର୍ଷି ନାରଦଙ୍କୁ ଜଣାଇଲେ, ନାରଦ କହିଲେ ଯେ ସତ୍ୟବାନ ସର୍ବଗୁଣ ସମ୍ପନ୍ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ଆୟୁଷ ଆଉ ମାତ୍ର ଏକ ବର୍ଷ। ଏହା ଶୁଣି ରାଜା ଅଶ୍ୱପତି ଦୁଃଖିତ ହୋଇ ସାବିତ୍ରୀଙ୍କୁ ଅନ୍ୟ କାହାକୁ ବିବାହ କରିବାକୁ କହିଲେ। କିନ୍ତୁ ସାବିତ୍ରୀ ନିଜ ନିଷ୍ପତ୍ତିରେ ଅଟଳ ରହି କହିଲେ, “ମୁଁ ମନେ ମନେ ସତ୍ୟବାନଙ୍କୁ ବରଣ କରିସାରିଛି। ଆର୍ଯ୍ୟକନ୍ୟା ଜୀବନରେ ଥରେ ମାତ୍ର ପତି ବରଣ କରେ।”
ଶେଷରେ ସାବିତ୍ରୀ ଓ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ବିବାହ ସମ୍ପନ୍ନ ହେଲା। ସାବିତ୍ରୀ ରାଜକୀୟ ସୁଖ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ଶାଶୁ-ଶ୍ୱଶୁର ଓ ସ୍ୱାମୀଙ୍କ ସେବାରେ ନିଜକୁ ନିୟୋଜିତ କଲେ। ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ଦିନ ଯେତେ ପାଖେଇ ଆସିଲା, ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ଚିନ୍ତା ସେତେ ବଢିବାକୁ ଲାଗିଲା। ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଦିନର ତିନି ଦିନ ପୂର୍ବରୁ ସେ କଠୋର ଉପବାସ ଓ ବ୍ରତ ଆରମ୍ଭ କଲେ।
ସେହି ଦିନ ସତ୍ୟବାନ କାଠ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ବଣକୁ ଯିବାକୁ ବାହାରିବାରୁ ସାବିତ୍ରୀ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ସହ ଗଲେ। ବଣରେ କାଠ କାଟୁ କାଟୁ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ମୁଣ୍ଡ ବୁଲାଇଲା ଏବଂ ସେ ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ କୋଳରେ ମୁଣ୍ଡ ରଖି ଚେତାଶୂନ୍ୟ ହୋଇଗଲେ। କିଛି ସମୟ ପରେ ଯମରାଜ ଆସି ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ପ୍ରାଣ ନେଇ ଦକ୍ଷିଣ ଦିଗକୁ ଯାତ୍ରା କଲେ। ସାବିତ୍ରୀ ମଧ୍ୟ ଯମରାଜଙ୍କ ପଛେ ପଛେ ଗଲେ।
ଯମରାଜ ବାରମ୍ବାର ମନା କରିବା ସତ୍ତ୍ୱେ ସାବିତ୍ରୀ ଫେରିଲେ ନାହିଁ। ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ପତିଭକ୍ତି, ଜ୍ଞାନ, ତର୍କ ଏବଂ ନିଷ୍ଠାରେ ଯମରାଜ ପ୍ରଭାବିତ ହେଲେ। ସେ ସାବିତ୍ରୀଙ୍କୁ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ଜୀବନ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ବର ମାଗିବାକୁ କହିଲେ।
ସାବିତ୍ରୀ ପ୍ରଥମ ବରରେ ନିଜ ଶ୍ୱଶୁରଙ୍କ ଚକ୍ଷୁଦାନ ଓ ରାଜ୍ୟ ଫେରି ପାଇବା ମାଗିଲେ।
ଦ୍ୱିତୀୟ ବରରେ ନିଜ ପିତାଙ୍କ ପାଇଁ ଶହେ ପୁତ୍ର ମାଗିଲେ।
ତୃତୀୟ ବରରେ ନିଜ ପାଇଁ ଶହେ ପୁତ୍ର ମାଗିଲେ, ଯେଉଁମାନେ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ଔରସରୁ ଜାତ ହେବେ।
ଯମରାଜ ‘ତଥାସ୍ତୁ’ କହିବା ପରେ ନିଜ ଭୁଲ ବୁଝିପାରିଲେ, କାରଣ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ଜୀବନ ବିନା ସାବିତ୍ରୀ ପୁତ୍ରବତୀ ହେବା ଅସମ୍ଭବ ଥିଲା। ନିଜ ବଚନ ରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ଯମରାଜ ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ପ୍ରାଣ ଫେରାଇ ଦେଲେ। ସାବିତ୍ରୀ ନିଜ ସତୀତ୍ୱ, ବୁଦ୍ଧିମତା ଓ ଦୃଢ଼ ନିଷ୍ଠା ବଳରେ ମୃତ୍ୟୁମୁଖରୁ ନିଜ ସ୍ୱାମୀଙ୍କୁ ଫେରାଇ ଆଣିବାରେ ସଫଳ ହେଲେ। ଏହି କାରଣରୁ ସେ “ସତୀ ସାବିତ୍ରୀ” ନାମରେ ପୂଜିତା ହେଲେ।
ବ୍ରତ ପାଳନ ବିଧି:
ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତ ଦିନ ସଧବା ନାରୀମାନେ ସକାଳୁ ସ୍ନାନ ସାରି ନୂତନ ବସ୍ତ୍ର (ପାରମ୍ପରିକ ଭାବେ ନୂଆ ଶାଢ଼ୀ), ଶଙ୍ଖା, ସିନ୍ଦୂର, ଅଳତା ଆଦି ପିନ୍ଧି ସୌଭାଗ୍ୟର ଚିହ୍ନରେ ସଜ୍ଜିତ ହୁଅନ୍ତି। ଏହି ଦିନ ସେମାନେ ଉପବାସ ରଖନ୍ତି; କେହି ନିର୍ଜଳା ଉପବାସ କରନ୍ତି ତ କେହି ଫଳାହାର କରନ୍ତି।
ପୂଜା ସାମଗ୍ରୀରେ ଋତୁକାଳୀନ ଫଳ ଯଥା ଆମ୍ବ, ପଣସ, କଦଳୀ, ତାଳସଜ, ସପୁରୀ, ଲିଚୁ ଆଦି ମୁଖ୍ୟ ସ୍ଥାନ ପାଇଥାଏ। ଏହା ସହିତ ଓଦା ବୁଟ, ମୁଗ, ନଡ଼ିଆ, ଗୁଡ଼, ଫୁଲ, ଦୂବ, ବରକୋଳି ପତ୍ର, ଅକ୍ଷତ, ସିନ୍ଦୂର, ଧୂପ, ଦୀପ ଆଦି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ। ନାରୀମାନେ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇ ବା ନିଜ ନିଜ ଘରେ ପୂଜା କରନ୍ତି। ସେମାନେ ସାବିତ୍ରୀ, ବ୍ରହ୍ମା ଓ ଯମରାଜଙ୍କୁ ଆବାହନ କରି ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରନ୍ତି। ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତ କଥା ପାଠ କରାଯାଏ ବା ଶୁଣାଯାଏ। ପୂଜା ପରେ ସମସ୍ତେ ପରସ୍ପରକୁ “ଅହିଅ ସୁଲକ୍ଷଣୀ ହୁଅ” କହି ଆଶୀର୍ବାଦ ଦିଅନ୍ତି। ଶାଶୁ ବା ଅନ୍ୟ ବୟୋଜ୍ୟେଷ୍ଠା ମହିଳାମାନେ ସାନ ବୋହୂ ବା ଝିଅମାନଙ୍କୁ ଆଶୀର୍ବାଦ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି।
ମହତ୍ତ୍ୱ ଓ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ:
ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତର ମହତ୍ତ୍ୱ ବହୁବିଧ:
୧. ପତିଭକ୍ତି ଓ ଦାମ୍ପତ୍ୟ ପ୍ରେମର ପ୍ରତୀକ: ଏହା ସ୍ୱାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଅନାବିଳ ପ୍ରେମ, ବିଶ୍ୱାସ ଓ ସମର୍ପଣ ଭାବକୁ ଦୃଢ଼ କରେ। ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ନିଷ୍ଠା ଆଦର୍ଶ ପତ୍ନୀର ଏକ ଜ୍ୱଳନ୍ତ ଉଦାହରଣ।
୨. ନାରୀ ଶକ୍ତିର ଜାଗରଣ: ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ଚରିତ୍ର ଦର୍ଶାଏ ଯେ ନାରୀ କେବଳ କୋମଳ ନୁହେଁ, ବରଂ ସେ ଅସୀମ ଧୈର୍ଯ୍ୟ, ସାହସ, ବୁଦ୍ଧିମତା ଓ ଦୃଢ଼ ସଂକଳ୍ପର ଅଧିକାରିଣୀ। ସେ ନିଜ ଜ୍ଞାନ ଓ ତର୍କ ବଳରେ ଯମରାଜଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ପରାସ୍ତ କରିପାରେ।
୩. ନୈତିକ ଓ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ: ଏହି ବ୍ରତ ସତ୍ୟ, ଧର୍ମ, ନିଷ୍ଠା, ତ୍ୟାଗ ଓ ସେବା ଭଳି ମାନବୀୟ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକର ମହତ୍ତ୍ୱକୁ ପ୍ରତିପାଦିତ କରେ।
୪. ସାଂସ୍କୃତିକ ପରମ୍ପରାର ସଂରକ୍ଷଣ: ପିଢ଼ି ପରେ ପିଢ଼ି ଏହି ବ୍ରତ ପାଳିତ ହୋଇଆସୁଥିବାରୁ ଏହା ଆମ ସମୃଦ୍ଧ ସାଂସ୍କୃତିକ ଐତିହ୍ୟକୁ ବଜାୟ ରଖିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ।
୫. ସାମାଜିକ ଏକତା: ଏହି ବ୍ରତ ପାଳନ ଅବସରରେ ନାରୀମାନେ ଏକତ୍ରିତ ହୁଅନ୍ତି, ଯାହା ସାମାଜିକ ସଦ୍ଭାବ ଓ ଏକତା ବୃଦ୍ଧିରେ ସହାୟକ ହୁଏ।
୬. ପରିବାରର ମଙ୍ଗଳ କାମନା: କେବଳ ପତିଙ୍କ ଦୀର୍ଘାୟୁ ନୁହେଁ, ସମଗ୍ର ପରିବାରର ସୁଖ, ଶାନ୍ତି ଓ ସମୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଏହି ବ୍ରତରେ ପ୍ରାର୍ଥନା କରାଯାଏ।
ଆଧୁନିକ ଯୁଗରେ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା:
ଆଧୁନିକ ଯୁଗରେ ମଧ୍ୟ ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତର ମହତ୍ତ୍ୱ କମିନାହିଁ। ବଦଳୁଥିବା ସମୟ ସହିତ ହୁଏତ ପାଳନ ଶୈଳୀରେ କିଛି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସିଥାଇପାରେ, କିନ୍ତୁ ଏହାର ମୂଳ ଭାବନା ଓ ଆଦର୍ଶ ଆଜି ବି ସେତିକି ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ। ଆଜିର ବ୍ୟସ୍ତବହୁଳ ଜୀବନରେ ମଧ୍ୟ ନାରୀମାନେ ଏହି ବ୍ରତକୁ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ନିଷ୍ଠାର ସହ ପାଳନ କରି ନିଜ ପରମ୍ପରା ଓ ସଂସ୍କୃତିକୁ ବଞ୍ଚାଇ ରଖିଛନ୍ତି। ଏହା ସେମାନଙ୍କ ଆସ୍ଥା, ବିଶ୍ୱାସ ଏବଂ ପାରିବାରିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ପ୍ରତି ଥିବା ସମ୍ମାନକୁ ଦର୍ଶାଏ।
ଉପସଂହାର:
ପରିଶେଷରେ, ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତ କେବଳ ଏକ ପାରମ୍ପରିକ ପୂଜାବିଧି ନୁହେଁ, ବରଂ ଏହା ଭାରତୀୟ ନାରୀର ଅଦମ୍ୟ ସାହସ, ଅତୁଟ ବିଶ୍ୱାସ, ଗଭୀର ପ୍ରେମ ଏବଂ ଅସୀମ ସମର୍ପଣର ଏକ ଶାଶ୍ୱତ ଗାଥା। ସତୀ ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ଆଦର୍ଶରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇ ଆଜିର ନାରୀମାନେ ମଧ୍ୟ ନିଜ ପରିବାର ଓ ସମାଜ ପାଇଁ ପ୍ରେରଣାର ଉତ୍ସ ପାଲଟିଛନ୍ତି। ଏହି ବ୍ରତ ମାଧ୍ୟମରେ ସେମାନେ ନିଜ ପତିଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ କାମନା କରିବା ସହିତ ସୁଖମୟ ଓ ସମୃଦ୍ଧ ଦାମ୍ପତ୍ୟ ଜୀବନର ପରିକଳ୍ପନା କରନ୍ତି, ଯାହା ଏକ ସୁସ୍ଥ ସମାଜ ଗଠନ ପାଇଁ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ। ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତ ଓଡ଼ିଆ ସଂସ୍କୃତିର ଏକ ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଅଙ୍ଗ ହୋଇ ରହିଛି ଏବଂ ରହିଥିବ।